لکنت و علائم آن
گاهی پدر و مادر در صحبت های کودک خودشون علائمی می بینند که باعث نگرانی آن ها می شود. نگران از اینکه آیا کودک من دچار اختلال لکنت شده است. لکنت یک اختلال گفتاری است که هم علائم مختلف و هم انواع مختلفی دارد. لکنت اختلالی است که بین 5 تا 8 درصد کودکان زیر سن مدرسه آن را تجربه می کنند و حدود 1 تا 2 درصد بزرگسالان در جامعه دارای لکنت هستند. در ایران حدود یک میلیون نفر دارای اختلال لکنت هستند.
علائم لکنت به دو گروه کلی تقسیم میشوند، علائم اصلی لکنت و علائم و رفتارهای ثانویه لکنت. علائم اصلی یعنی علائمی که در صحبت های فرد می شنویم و همین علائم هست که به وجود یک مشکل در گفتار کودک خود شک می کنید و نگران وجود اختلال لکنت می شوید. سه علامت اصلی در اختلال لکنت وجود دارد 1) تکرار، علامت تکرار یعنی کودک یا فرد بزرگسال یک کلمه، بخشی از یک کلمه و یا یک صدا از کلمه را تکرار می کند و بقیه صحبت را ادامه می دهد به طور مثال کودک می خواهد جمله “مامان بیا ” را بیان کند و آن را به صورت “ما ما ما مامان بیا” بیان می کند. در جمله بالا علامت تکرار اتفاق افتاده است. این که کودک چه بخشی از صحبتش را تکرار کند مثلا کل جمله را تکرار کند و یا یک صدا از کلمه را تکرار کند در تشخیص اینکه شدت لکنت چقدر است و یا اصلا کودک دچار اختلال لکنت شده است یا نه نقش مهمی دارد. همینطور اینکه کودک بخشی را که تکرار کرده را چند مرتبه تکرار می کند نیز در تشخیص مهم است مثلا ما در کلمه مامان را 2 بار تکرار می کند یا 5 بار
علامت بعدی لکنت کشیده گویی است. یعنی بخشی از کلمه را در زمان بیشتر از حد نرمال بیان کند به طوری که این کشیده گفتن بخشی از کلمه برای شنونده غیر طبیعی به نظر می آید. به طور مثال اگر در کلمه سلام، صدای س دچار کشیده گویی شود فرد به مدت یک ثانیه یا بیشتر در تلاش برای خاتمه دادن به این بخش از کلمه است و در تمام مدت شما به عنوان یک شنونده صدای بیان س به صورت ممتد را می شنوید. میانگین مدت زمان کشیده گویی هایی که برای فرد اتفاق می افتد می تواند در تعیین شدت لکنت تاثیرگذار باشد. علامت کشیده گویی نسبت به تکرار علامت سخت تری است و بیشتر احتمال وجود لکنت را تایید می کند.
علامت سوم از علائم اصلی لکنت، گیر و قفل است. فردی که این علامت را در گفتار خود مکررا نشان می دهد قطعا دچار اختلال لکنت است و این علامت از دو علامت قبلی نشان دهنده شدت لکنت بیشتر در فرد است. گیر و قفل با گیر کردن و ماندن اندام درگیر در تولید یک صدا (مثل لب ها در تولید صدای ب) در لحظه تولید اتفاق می افتد. در لحظه گیر و قفل یا صدایی از فرد نمی شنوید و یا صدای تلاش و تقلا برای خلاص شدن از گیر و قفل را از فرد می شنوید. در واقع بر خلاف علامت کشیده گویی که شما یه صدا را به صورت ممتد می شنوید در گیر و قفل صدایی که بر روی آن گیر اتفاق می افتد را نمی شنوید، اندام های درگیر در تولید آن صدا در موقعیت تولید، گیر می کنند و خبری از شنیدن آن صدا نیست تا زمانی که گیر برطرف شود و صدا تولید شود. گیر وقفل در جایگاه هایی مختلفی از دهان و حتی حنجره ممکن است است اتفاق بیوفتد. مثلا کلماتی که ابتدای آن ها صداهایی مثل آ، اِ و اُ دارند مثل کلمه آرزو، امشب و …. اگر در ابتدای کلمه یعنی بر روی این صداها دچار گیر و قفل شوند این گیر در سطح حنجره اتفاق می افتد و یا صداهایی که با برخورد دو لب تولید می شوند مثل صدای ب، پ، م در هنگام تولید اگر دچار گیر شوند این گیر در سطح لب ها اتفاق می افتد.
در فردی که به تازگی لکنت را بروز داده است ممکن است فقط یکی از علائم لکنت را در صحبت های خود نشان دهد و در فردی دیگر ممکن است هر سه علامت و یا دو تا از علائم اصلی لکنت را در ابتدای بروز لکنت نشان دهند. و از طرفی وقتی از شروع لکنت می گذرد ممکن است کم کم علائم تغییر کنند و یا به علائم اضافه شود و یا تعداد علائم کمتر شود به طور مثال کودکی در ابتدا علامت تکرار را نشان داده اما با گذشت زمان علائم کشیده گویی و قفل به علامت لکنت در گفتار کودک اضافه شده است. نیمی از کودکان با علائم خفیف تر یعنی تکرار، لکنت را برای اولین بار نشان می دهند و ممکن است در طول زمان علائم شدیدتر شوند اما بعضی دیگر از کودکان هم لکنت را برای اولین بار با علائم گیر و قفل نشان می دهند. گاهی هم شدت لکنت و علائم با گذشت زمان کمتر می شود یعنی کودک لکنت را برای اولین بار با گیر و قفل نشان داده است ولی با گذشت زمان علائم کمتر و خفیف تر می شود و به سمت تکرار می رود.
علائم یا رفتارهای ثانویه
علاوه بر علائم اصلی لکنت، رفتارهای ثانویه دیگری با گذشت زمان ممکن است در فرد دارای لکنت دیده شود. مثلا کودک در زمان هایی که لکنت می کند، چشم هایش را ببندد، دستش را به روی پا بکوبد و یا گردنش را بچرخاند. این رفتارها نیز انواع مختلفی دارند بعضی از این رفتار ها را افراد غیرمتخصص متوجه نمی شوند به طور مثال فرد کلمه ای که احتمال می دهد در بیان آن دچار لکنت شود را حذف و کلمه ی دیگری را جایگزین آن می کند. در واقع از این روش برای پنهان کردن لکنت استفاده می کنند. شاید برایتان سوال باشد که چرا این روش کنترل لکنت مناسب نیست؟
به این دلیل که قطعا جایگزین کردن کلمات با کلمات و جملات دیگر گفته های فرد را نابسامان می کند چرا که فرد مدام به دنبال جایگزینی است و مکث های زیادی در گفتارش اتفاق می افتد و از طرفی قطعا تعداد زیادی از لکنت ها را فرد نمی تواند پیش بینی و مدیریت کند و همینطور فرد دارای لکنت مدام اضطراب پیش بینی کردن لکنت ها و جایگزین کردن آن ها را دارد و این در حالی است که حتی با استفاده از این روش هم نمی تواند در نهایت کنترل مناسبی بر لکنت خود داشته باشد.
بعضی دیگر از رفتارها را فرد برای غلبه بر لکنت انجام می دهد و افراد غیر متخصص هم متوجه این رفتارها می شوند و حتی گاهی این رفتارها، رفتارهای ناهنجاری در ارتباط به نظر می آیند. مثل رفتارهای تقلایی همانطور که قبل تر مثال زدم فرد برای اینکه از لحظه لکنت گذر کند رفتارهایی مثل کوبیدن پا به زمین، حرکات عجیب در سروگردن و چشم ها را انجام میدهد. اما چرا این رفتارهای تقلایی به وجود می آیند و هرچه پیشتر می روند شدیدتر می شوند؟ در ابتدا وقتی فرد دارای لکنت دچار لکنت میشود، بعد از مدتی به وجود لکنت آگاه میشود و زمانی که لکنت تبدیل به یک جزء آزاردهنده در گفتار فرد میشود و فرد به دلیل وجود لکنت در گفتارش دچار استرس و نارضایتی و شرم میشود سعی در تلاش و تقلا برای حذف لکنت از گفتار خود می کند.
فرد دارای لکنت مانند سایر افراد یادگرفته که برای غلبه بر یک کار سخت، باید فشار بیشتری به آن وارد کند و پس باید برای گذر ازلحظه لکنت تلاش و فشار زیادی به خود بیاورد و این تلاش و فشار بیشتر به صورت فیزیکی بروز پیدا می کند در مراحل اول این حرکات فیزیکی که ناشی از تلاش و تقلای فرد است باعث میشود که تمرکز فرد دارای لکنت به آن ها جلب شود و ذهن و مغز او از لکنت منحرف شود اما در ادامه چه میشود؟
تا زمانی که این حرکات غیر عادی فیزیکی، ارادی باشد باعث گذر از لکنت میشود اما بعد از مدت بسیار کوتاهی این رفتارها غیر رادی می شوند و دیگر تاثیری بر روی کنترل لکنت ندارند و فرد باید رفتار را شدیدتر کند تا موثر باشد تا جایی که رفتارای شدید فیزیکی را از فرد دارای لکنت در لحظه لکنت می بینیم. یک گروه از رفتارهای ثانویه رفتارهای اجتنابی هستند به طور مثال فرد دارای لکنت در ابتدای جمله ها یک کلمه مشخص را برای اجتناب از لکنت بیان می کند مثلا در ابتدای جمله ها عبارت “به طور مثال” را مرتبا بیان می کند.
مکث های غیر ضروری قبل از کلمه ای که پیش بینی می کنند که روی آن دچارلکنت میشوند، استفاده از یک سری صداها قبل از کلمه ای که فکر می کند برروی آن احتمالا دچارلکنت میشوند مثل اضافه کردن ه
گروهی از رفتارها رفتارهای ضد انتظاری هستند رفتارهایی که فرد برای فرار ازلکنت انجام می دهد اما در نظر بقیه رفتارهای عجیب یا رفتار هایی هستند که در آن لحظه انتظار نمی‌رود مثل خندیدن قبل از کلمه ای که فکر می‌کنند بر روی آن دچار لکنت می شوند که از نظرطرف مقابل رفتاری عجیبی است.
علت لکنت چیست؟
در طول سالهای گذشته نظریه های مختلفی برای توضیح و توجیه بروز لکنت بیان شده است در این مقاله مهمترین نظریه ها را توضیح می دهم نظریه ظرفیت و تقاضا در لکنت: این نظریه بیان می کند زمانی که تقاضاهای محیطی(سوال پرسیدن از کودک درخواست تعریف یک ماجرا) از کودک در ارتباط با صحبت کردن بیشتر از ظرفیت و رشد کودک که شامل رشد زبانی، رشد مغزی و شناختی است، باشد باعث بروز لکنت می شود.
نظریه دیگری وجود دارد که بیان می کند در مغز افراد دارای لکنت نیمکره راست در انجام حرکات ظریف مثل صحبت کردن در فعالیتهای نیمکره چپ دخالت میکند و باعث تداخل در فعالیتهای نیمکره چپ می شود (نیمکره چپ، نیمکره زبانی انسان است یعنی فعالیت های زبانی در نیمکره چپ برنامه ریزی می شود و دستور اجرا میگیرند)
مهمترین نظریه درباره علت لکنت
مدل سه فاکتوری مدلی است که تا به امروز کامل ترین مدل برای توضیح علت لکنت است برای اینکه لکنت اتفاق بیفتد به سه دسته فاکتور نیاز داریم
فاکتور های ضروری 2فاکتورهای بروز دهنده 3 فاکتورهای تعیین کننده و تاثیرگذار1
فاکتور های ضروری فاکتورهایی هستند که حتماً باید در کودک وجود داشته باشد تا کودک لکنت را بروز دهد که شامل دو مورد است عصب شناختی و ژنتیکی
مشکل عصب شناختی
تحقیقات زیادی نشان داده است افراد دارای لکنت در ساختار مغزی مشکل یا تفاوتی با سایرین ندارند بلکه مشکل در عملکرد مغز این افراد با بقیه افراد است یعنی یک فرد بدون لکنت ممکن است در حین صحبت تنها از یک نیمکره مغز استفاده کنند در حالی که فرد دارای لکنت است از هر دو قسمت نیمکره چپ و راست استفاده می کنند. البته تحقیقاتی هم بیان میکند که تفاوت‌هایی در حجم و اندازه و ساختار مغز افراد دارای لکنت و بدون لکنت وجود دارد
عامل ضروری دوم ژنتیک
۶۹ درصد افراد دارای لکنت در خانواده نزدیک خود یک فرد دارای لکنت دارد کروموزوم 12 راعلت ایجاد لکنت در نظر گرفتند به طور کلی اگر مردی لکنت داشته باشد احتمال اینکه پسرش لکنت داشته باشد ۲۲ درصد است و احتمال اینکه دخترش لکنت داشته باشد 9 درصد است اگر خانم دچار لکنت باشد احتمال اینکه پسرش لکنت داشته باشد ۳۶ درصد است و احتمال این که دخترش لکنت داشته باشد ۱۷ درصد است
اما نکته مهمی که باید به آن توجه کنیم این است که درست است که لکنت با ژنتیک ارتباط دارد اما این مسئله به معنای این نیست که حتماً فرزند فرد دارای لکنت دچار لکنت خواهد شد در واقع در بسیاری از موارد فرزند پدر یا مادر دچار لکنت، اختلال لکنت ندارد و یا برعکس کودک دچار لکنت پدر و مادر بدون لکنت دارد در واقع همه افراد جامعه شانس لکنت را دارند به طوری که فقط فرزندان افراد دارای لکنت شانس بیشتری دارند.
سوال مهم این است که آیا هر کودکی که ژنتیک را داشته باشد دچار لکنت می شود؟ تحقیقات نشان داده است که همه کودکانی که با استعداد ژنتیکی لکنت به دنیا می آیند آن را بروز نمی دهند بلکه محیط هم تا 30 درصد در این مسئله نقش دارد پس باید عوامل محیطی را هم بشناسیم و با تاثیر آنها آشنا شویم.
فاکتور دوم از سه فاکتوراین نظریه فاکتور بروزدهنده نامیده می شود فکر کنید فردی با استعداد ژنتیکی لکنت به دنیا آمده است است و در کودکی برای اولین بار لکنت را بروز داده است حالا این کودک تحت شرایطی دچار مشکل می شود چرا در بعضی کلمات روان صحبت می کند ولی در بعضی از کلمات دچار لکنت می شود برای پاسخ به این سوال ها باید فاکتور دوم و سوم را بهتر بشناسیم فاکتور دوم یا فاکتور بروز دهنده مربوط به ویژگی های درونی زبان است که کودک به آن زبان صحبت می کند مثلا زبان فارسی، در این فاکتور بیان میشود که با توجه به رشد گفتار و زبان کودک هرچقدر کودک جملات پیچیده تر و کلمات سخت تری را بیان می کند احتمال لکنت در آن لحظات بالا میرود یعنی وقتی کودک جملات طولانی تری و کلمات سخت تری که قبلا کمتر بیان کرده را بیان می کند به دلیل فشاری که فرمولبندی آن جملات و کلمات برای کودک به همراه دارد احتمال وقوع لکنت بر آن جملات و کلمات را افزایش میدهد.
اما گاهی اوقات کودک برای بیان اسمش هم دچار لکنت می شود عامل دیگری هم وجود دارد عامل سوم برای یک عامل تعدیل کننده و تاثیرگذار نام دارد این فاکتور بیان می کند که گاهی اوقات ویژگی های روانشناختی کودک، وضعیت جسمی و روحی کودک آستانه کودک برای وقوع لکنت را بالا یا پایین میبرد به طور مثال زمان هایی که فرد عصبانی می شود به احتمال زیاد شدت لکنت بالا میرود اما زمانی که در یک حالت روحی و جسمی با ثبات و مناسبی است شدت لکنت کاهش پیدا میکند این فاکتور شامل چند قسمت است مثلا خلق و خوی کودک (کودک کمال گرا یا پذیرا است) وضعیت جسمی کودک، وضعیت محیطی که کودک در آن زندگی می کند آیا محیط کودک استرس و تشنج بالایی دارد؟ هرکدام از این موارد می‌تواند باعث تغییر در شدت لکنت در لحظه باشد و احتمال اینکه در یک لحظه مشخص کودک لکنت کند یا نکند را تغییر دهد. نظری
ه نشان داد که هر کودکی که لکنت را بروز می دهد حتماً یکی از عوامل ضروری را دارد یعنی با استعداد لکنت به دنیا آمده است و عوامل رشدی و محیطی کودک در شدت لکنت، در بروز اولیه و در نتیجه درمان تاثیر گذار می باشد.
درمان لکنت
از سالهای گذشته تا به امروز برای درمان لکنت راه های مختلفی پیشنهاد و ارائه شده است که گروهی از آنها با شکست مواجه شده و بعضی موفق بوده است و تا به امروز تکمیل شده و مورد استفاده قرار می گیرد. قطعه هنوز درمانی برای لکنت به وجود نیامده که مستقیم بر روی مغز تغییرات ایجاد کند اگر با این ادعا مواجه شدید از خود و یا کودکتان مراقبت کنید چون با یک شیاد طرف هستید تنها روش درمانی برای لکنت تا به امروز درمان از طریق گفتار درمانی بوده است تحقیقات نشان داده مغز افراد قبل و بعد از درمان لکنت از طریق گفتار درمانی دارای تفاوتهای بوده که نشان‌دهنده تأثیر مثبت استفاده از روش‌های گفتار درمانی است. امروز در علم گفتاردرمانی برای هر فردی که دارای لکنت است متناسب با سن ، و عوامل محیطی روش و یا روش های متناسب با آن وجود دارد که کمک میکند درمان در بهترین حالت و کوتاه ترین زمان صورت گیرد باید حواسمان باشد که گفتار درمانی یک حیطه از توانبخشی است و علم توانبخشی با مداومت بر تمرین های درست و موثر در طول زمان باعث تغییرات مثبت در مغز می شود نمی تواند در یک زمان کوتاه مثلا در یک جلسه اختلال لکنت کودک شما را درمان کند و بازهم اگر با این موضوع مواجه شدید در انتخاب درمانگر خود دقت کنید گفتار درمانی بیشتر بر اساس شرطی سازی و رفتار درمانی و همینطوراصلاح کردن محیط اتفاق می افتد.
درمان لکنت و سن
شاید شما فرد بزرگسال باشید که سالها اختلال لکنت با شما همراه بوده و مسائل و مشکلات زیادی برای شما در مسیر زندگی، انتخاب شغل و… ایجاد کرده است و به این فکر کنید که دیگه زمان مناسبی برای درمان لکنت شما نیست نکته مهم این است که لکنت در هر سنی درمان میشود. برای سنین مختلف درمان های مختلفی در نظر گرفته شده است. البته باید توجه داشت درمان در کودکان مخصوصا کودکان زیرسن مدرسه زمانی که مدت زیادی از شروع لکنت نمیگذرم راحت تر و پایدارتر خواهد بود در بسیاری از موارد کودکی که در زمان مناسب درمان شده است، در بزرگسالی چیزی از لکنت در خاطرات او باقی نمانده است. در واقع هرچقدر از زمان شروع لکنت فاصله میگیریم ابعاد زندگی کودکان بیشتر تحت تاثیر لکنت قرار می گیرد. مانند اعتماد به نفس، ارتباط دوستی ها و… و فرد در بزرگسالی پر از احساسات و افکار منفی نسبت به خود و گفتار خود است نتیجه آن یک درمان طولانی تر و نیاز به تلاش بیشتر برای درمان کامل است پس درمان زودهنگام علاوه بر این که می‌تواند درمان کوتاه تر و راحت تری باشد باعث می شود کودک خاطرات منفی کمتری را از لکنت کردن همراه با خود داشته باشد و تاثیرات منفی بر زندگی کودک را به حداقل می‌رساند.